پرندگان ایرانی را ببینید قبل از اینکه ...

درست است که تا چند سال گذشته، هنوز صدای گنجشک‌های تازه بیدار شده در لای شاخ و برگ درخت‌ها، صدای پس‌زمینه ذهن عابران را تشکیل می‌داد و متاسفانه دیگر خبری از آن‌ها نیست، اما هنوز هم در کوه‌ها، کویر، دره و دریا و هر نقطه‌ای از ایران که قدم بگذاری، پرندگانی زندگی می‌کنند که بسیار زیبا هستند. کافی است که کمی دقت کرده و اندکی درباره‌‌‌‌شان بدانیم.

اعلام «روز ملی پرنده نگری» در حالی صورت گرفت که در تقویم جهانی، روز هشتم ماه می‌(۱۸ اردیبهشت) «روز جهانی پرندگان» نام گذاری شده است و از سال گذشته قرار شد که در تقویم ملی کشورمان نیز هجدهم اردیبهشت، «روز ملی پرندگان» نام بگیرد. روزی که هنوز هم جای خالی‌اش به چشم می‌‌خورد. 

فیاضی، مسئول کمیته ملی طبیعت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، در ارتباط با این موضوع به خبرگزاری ایرنا گفت: «در بسیاری کشورهای اروپایی بیش از طرفداران فوتبال پرند‌ه‌نگر وجود دارد، درحالیکه تنها ۶۰۰ نوع پرنده در اروپاست، حال باید پرسید ایران با وجود ۵۱۷ گونه پرنده در کشور، چه سهمی از پرنده بینی را دارد؟» 

آماری جالب توجه از تعداد پرندگان شناسایی شده در محدوده جغرافیایی وطنمان که در برخی منابع تا ۵۲۳ نوع نیز گزارش شده است. 

شاید همین کافی باشد تا بحث‌های حاشیه‌ای را کنار گذاشته و به مناسبت روزی که ثبت ملی هم نشده، سری بزنیم به دنیای موجوداتی که برای قرن‌ها در دل بینندگان حسرت پرواز می‌کاشتند. نمونه‌هایی جالب از پرندگان که ساکن سرزمینمان هستند و شاید تا کنون اسمشان را نیز نشنیده باشید. این مطلب، فتح باب آشنایی با برخی از آنهاست:

چکچک (چکچک کوهی)    

راسته گنجشگ - تیره توکا

نام انگلیسی : Wheatear)Northern Wheatear)

چطور پیدایش کنیم :

اندازه چکچک کوهی 14.5 سانتیمتر است. پرنده نر در فصل زاد و ولد پشت خاکستری مایل به آبی ، ابروی پهن سفید ، پوشپرهای گوش و بالهای سیاه ( در پائیز قهوه‌ای رنگ ) دارد و سطح شکمی آن نخودی رنگ است. پرنده نر در فصل پاییز نخودی رنگ‌تر و پشت آن تقریبا قهوه‌ای می شود. پرنده ماده شبیه نر پائیزی‌ست.

پرنده ای نا آرام و فعال است و در فضای باز مرتبا به این سو و آن سو می‌رود و دم گسترده خود را تکان می دهد یا بالا و پایین می‌کند.

زیستگاه :

علفزارها، چراگاه‌های کوهستانی، صخره‌های کوهستانی، بیابانها. در سوراخ‌ها و شکاف‌های توده‌های سنگ لانه می سازد.

پراکندگی :

چکچک کوهی پرنده‌ای است که تابستانها از پراکندگی نسبتا فراوانی برخوردار است و به صورت نیمه مهاجر در همه جای ایران دیده می‌شود .

---

هـُدهُـد (شانه به سر، پوپک، هدهد) 

راسته سبزقبا - تیره هدهد

نام انگلیسی: Hoopoe

چطور پیدایش کنیم: 

اندازه هدهد ۲۵ تا ۲۹ سانتی متر است، طول بال‌هایش به ۴۴ تا ۴۸ سانتی متر می‌رسد. این پرنده سیاه و سفید و صورتی در واقع یکی از بی‌اشتباه‌ترین پرنده‌ها است مخصوصا پرواز نا‌منظم این پرنده بی‌نظیر است. می‌توان به آن عنوان یک پروانه غول پیکر را اعطا کرد. 

کاکل شانه مانند این پرنده بیشتر اوقات بسته است و بر روی زمین مانند سار حرکت می‌کند. 

هدهد ماده در انتهای بدنش غدد چربی بد بویی داراست که سبب می‌شود وقتی در لانه حضور دارد، برای محافظت، بوی بدی از لانه خارج شود و اکثر مردم بر این تصورند که بوی بد به علت مدفوع این حیوان است. 

هدهد پرنده‌ای است که بیشتر روی زمین و در فضای باز تغذیه می‌کند، پروازش کند و موجی‌ست، توام با باز و بسته کردن آهسته بالهاست.

زیستگاه: 

در زمینه‌های باز و پر درخت، باغهای میوه و پارک‌ها دیده می‌شود. زمستان‌ها را در فضاهای باز‌تر و بوته‌زار می‌گذراند. در سوراخ درختان کهن و گاهی در خرابه‌ها آشیانه می‌سازد. آشیانه این پرنده در داخل سوراخی در دیوار و یا درختان است. 

پراکندگی: 

به طور کلی هدهد پرنده‌ای است که تابستان‌ها فراوان است و گاهی زمستان را در زمین‌های پست ناحیه دریای خزر می‌گذراند. 

باورهای مردم: 

داستان هدهد قاصد پیغمبر سلیمان در قرآن مشهور است که نامه پیغمبر سلیمان برده به مملکت سبأ برای «ملکه بلقیس». 

در منطق الطیر، نوشته عطار نیشابوری، هدهد به عنوان مرغی خردمند، راهبر دیگر مرغان به سوی سیمرغ می‌شود. 

در شعر کلاسیک چینی هدهد به عنوان نماد پیام آور آسمانی شناخته می‌شود، که خبر بهار را می‌آورد. در چین به خاطر زیبایی منحصر به فرد این پرنده آن را پرنده فرخنده‌ای می‌دانند. 

هدهد و خون آن در قرون وسطی باختری جزء ابزار جادو بوده است و برای پیشگویی استفاده می‌شده است. 

---

جی جاق

راسته گنجشگ - تیره کلاغ

نام انگلیسی: Jay

 

چطور پیدایش کنیم :

اندازه جی جاق ۳۴ سانتی‌متر است؛ نشانه‌های تشخیص این پرنده عبارت است از بدن قهوه‌ای مایل به صورتی، دم سیاه، لکه مشخص روی بال‌ها، راهراه عرضی آبی و سیاه پوشپرهای بال. پرهای سیاه و سفید تارک خود را به صورت کاکل بلند می‌کند. چشم‌هایش آبی کمرنگ است و پروازی سنگین آرام و مستقیم دارد که همراه با تکان‌های خاص بدن و بال‌ها همراه است، اغلب به صورت گله‌های کوچک و پرسر و صدا دیده می‌شود. 

در پرواز به واسطه پوشش آبی بال‌ها، لکه سفید روی بال و دم که در تضاد با رنگ شاهپرهای بال و دم قرار دارد، به آسانی شناخته می‌شود. 

سبیل سیاه و تارک سیاه یا خط خط سیاه؛ از مشخصات دیگر این پرنده است. روی تنه صورتی خاکستری با اثری از رنگ قهوه‌ای، پس گردنش قهوه‌ای تا تیره، زیر تنه صورتی خاکستری روشن و چانه و زیر دم سفید چرکی است. 

پرنده‌ای پر سر و صدا و خجالتی است. 

زیستگاه: 

جی جاق پرنده‌ای‌ست که به ندرت دور از درخت دیده می‌شود. معمولا در جنگل‌های دور دست لانه می‌سازد. 

در جنگل‌های سوزنی برگ، بلوط یا جنگل‌های مخلوط بسر می‌برد و در سوراخ درختان و لابلای شاخ و برگ درختان حاشیه جنگل‌ها آشیانه می‌سازد. 

پراکندگی: 

جی جاق از جمله پرندگانی‌ست که در گذشته نه چندان دور از پراکندگی فراوانی برخوردار بوده است و اما در حال حاضر اصلاع دقیق و مستندی از وضعیت تعداد و پراکندگی این پرنده بومی ایرانی در دست نیست. 

---

سسک سر دودی  

راسته گنجشگ - تیره سسک

نام انگلیسی: Menetries «s Warbler

 

چطور پیدایش کنیم: 

اندازه سسک سر دودی ۱۲ سانتی‌متر است. شبیه دیگر سسک ها، اما کوچک‌تر و با دمی کوتاه‌تر است. 

سسکی پر سر و صدا است ولی معمولا خود را از انظار پنهان نگاه می‌دارد. سطح پشتی قهوه‌ای مایل به خاکستری و دم گرد تقریبا سیاه با شاهپرهای کناری سفید و مشخص دارد. 

پیشانی، تارک و پوشپرهای گوش پرنده نر تقریبا سیاه و در پرنده ماده بیشتر قهوه‌ای است. این سیاهی تا حدود پس سر و جبه که به رنگ خاکستری مایل به قهوه‌ای است، امتداد دارد. 

در بال‌های خاکستری تیره رگه‌های شنی رنگ دیده می‌شود و سر شانه‌ها سیاه است. 

هر دو جنس سسک سردودی چشمانی به رنگ قرمز تیره با حلقه چشمی زرد دارند در پرنده ماده این رنگ صورتی است و پا‌ها قرمز گوشتی است. 

پرنده نر؛ در پر و بال تازه سبیل سفیدی دارد و پرنده ماده، زیر گلویش کاملا سفید است. 

پرنده‌ای‌ست پر جنب و جوش که اغلب در بین بوته‌های کوتاه پنهان می‌شود و غالبا دمش را به اطراف یا بالا و پایین تکان می‌دهد، در حال پرواز دم خود را بالا می‌گیرد. 

زیستگاه: 

بیشه‌ها و بوته‌زار‌ها (به ویژه درخت گز). اغلب در مناطق صخره‌ای و دره‌هایی که از آن‌ها رودخانه عبور می‌کند. در باغ‌ها دیده می‌شود. در قسمت پایین بوته‌ها و بین گیاهان درهم روئیده لانه می‌سازد.

پراکندگی: 

به‌طور کلی تابستان‌ها از پراکندگی نسبتا فراوانی برخوردار است ولی ظاهرا تعداد کمی از آن‌ها زمستان را در سواحل جنوبی ایران می‌گذرانند.

---

جغد شاخ دار (جغد گوش دراز)     

 

راسته جغد - تیره جغد

نام انگلیسی: Long-eared Owl

 

چطور پیدایش کنیم: 

اندازه جغد شاخدار (گوش دراز) ۳۵ سانتی‌متر است؛ تنها جغدی است، با اندازه متوسط که گوشپرهای درازی دارد. 

درحالت نشسته با واسطه گوشپرهای بلندش به آسانی قابل شناسایی است که البته گاهی اوقات هنگام استراحت گوشپر‌هایش را جمع می‌کند. 

سطح پشتی آن پر از لکه‌ها و خال‌های نخودی و قهوه‌ای مایل به خاکستری، و سطح شکمی آن نخودی رنگ با رگه‌های تیره وراه‌های عرضی ظریف است. از جغد جنگلی به وسیله سر زاویه‌دار، گوشپرهای بلند و بدن لاغر‌تر و چشم‌های زرد نارنجی (نه سیاه) مشخص می‌شود. 

زیر تنه اش خط دار و زیر بال‌ها نخودی با رگه‌های قهوه‌ای تیره است. 

در پرواز بال‌ها و دمش در مقایسه با جغد جنگلی بلند‌تر می‌نماید. بال‌زدنش پردامنه و پیچ و تاب دارد، و بر روی جبهه‌های هوا سر می‌خورد. 

تفاوتش با جغد جنگلی در هنگام پرواز است، که در این حالت، بال‌ها بلند‌تر و خم بال‌ها کمتر است. همچنین لکه تیره رنگی روی خم بال‌ها و قاعده شاهپر‌ها، به رنگ قهوه‌ای نارنجی دیده می‌شود. 

روز‌ها در انبوه شاخ و برگ درختان استراحت می‌کند یا به‌طور قائم و نزدیک به تنه درخت روی شاخه‌ها می‌نشیند. معمولا درخت‌های سوزنی برگ را انتخاب می‌کند. 

از پستانداران کوچک، پرندگان و حشرات تغذیه می‌کند و در بعضی نقاط هنگام پاییز یا زمستان، به صورت دسته‌های کوچکی گرد هم به استراحت می‌پرازند. 

پراکندگی: 

جغد شاخ دار (گوش دراز) از جمله پرندگانی‌ست که در گذشته زمستان‌ها از پراکندگی نسبتا فراوانی برخوردار بوده و احتمال آن می‌رفته که به تعداد خیلی کم در جنگل‌های شمال ایران زاد و ولد کند و اما در حال حاضر اطلاع دقیق و درستی از وضعیت زادآوری و پراکندگی آن در دست نیست. 

به صورت مهاجر در نواحی شمال شرق به سمت جنوب تا حدود مرکز فارس دیده شده است.

---

سهره خاکی  

راسته گنجشگ - تیره سهره

نام انگلیسی: Desert Finch

چطور پیدایش کنیم: 

اندازه سهره خاکی تقریبا ۱۴ سانتی‌متر است؛ پروبالش یکدست قهوه‌ای خاکی کمرنگ است که در ناحیه شکم کمرنگ‌تر می‌باشد. 

منقاری مخروطی، کلفت و سیاه یا تقریبا سیاه دارد که از مشخصه‌های شناسایی این پرنده می‌باشد. سهره خاکی نر لکه‌ای در پشت منقارش دیده می‌شود که تا چشمانش امتداد دارد. 

شاهپرهای بالش سیاه است با حاشیه پهن سفید و یک لکه بزرگ صورتی رنگ روی پوش‌پر‌ها و شهپرهای ثانوی دارد. 

پا‌هایش سیاه است، دمش دو شاخه و سیاه رنگ و پره خارجی شاهپرهای بال آن سفید می‌باشد. 

سر، گلو و رو تنه خاکی و قسمت پایین سینه زیر تنه و زیر دم سفید است. 

دم در انتها قلبی شکل و سیاهرنگ و لبه خارجی شاهپر‌هایش سفید است. 

سهره خاکی ماده کمرنگ‌تر از پرنده نر است. پرنده‌ای است رام و زود انس می‌گیرد. 

زیستگاه: 

مناطق باز، زمین‌های زراعتی، کوهپایه‌ها با بوته‌ها و درخت‌های پراکنده. عموما در باغ‌ها و بوته‌های کنار جاده دیده می‌شود. روی درخت یا بوته لانه می‌سازد. 

پراکندگی: 

به‌طور کلی از پراکندگی نسبتا فراوانی برخوردار است.

---

بالابان

راسته شاهین - تیره شاهین

نام انگلیسی: Saker Falcon

 

چطور پیدایش کنیم: 

بالابان، ۴۷ تا ۵۵ سانتی‌متر طول و ۱۳۰۰-۷۰۰ گرم وزن دارد و بزرگ‌ترین شاهین است. گستردگی بال‌ها هم اندازه سارگپه ماده است و از دور شبیه لاچین، اما بزرگ‌تر و سنگین‌تر، دیده می‌شود. از لاچین، به واسطه تارک سفید و گاهی پس سر نخودی، بدون رگه‌ها و خال‌های پهلو‌ها، نوار‌های کمتر مشخص زیر تنه، سبیل کوتاه و نوار پشت چشم کمرنگ‌تر، متمایز می‌شود (توجه شود که زیرگونه milvipes که در شمال شرقی ایران به سر می‌برد، دارای تاج صورتی مایل به قرمز، نوار‌های تیره روتنه و روی دم خطدار، شبیه لاچین است). 

سایر زیرگونه‌های بالابان با روتنه خاکستری و خطوط تیره روی دم مشخص می‌شوند. پرنده جوان شباهت بسیاری با جوان‌های لاچین دارد، اما در حاشیه بیرونی پر‌های دم، خال‌های نخودی و نوار تیره پشت چشم کمتر واضح، دیده می‌شود و جثه‌اش نیز بزرگ‌تر است. پرنده‌ای بسیار جسور است و به حیوانات بزرگ‌تر از خود نیز حمله می‌کند. در نزد اعراب، به سبب استفاده در قوشبازی، بسیار مورد توجه است. 

زیستگاه: 

این پرنده در استپ‌های کم درخت، کوهپایه‌ها، کوهستان‌ها و نواحی نیمه بیابانی به سر برده و در شکاف صخره‌ها یا روی درختان آشیانه می‌سازد و گاهی نیز از آشیانه‌های قدیمی بهره برده و تولید مثل می‌کند. در ایران، زمستان‌ها فراوان است و به وفور در نواحی غربی کشور تولید مثل می‌کند. این پرنده از پستانداران کوچک (موش خرما) تغذیه می کند.

تولید مثل و  پراکندگی: 

این پرنده در ماه‌های اردیبهشت – تیر، بین ۳ تا ۵ تخم می‌گذارد و ۳۰-۲۸ روز روی تخم‌ها می‌خوابد، دوران بلوغش ۴۵-۴۰ روز به طول می‌انجامد.  

در گذشته نه چندان دور بالابان در ایران فراوان بوده است و به نسبت معمول زادوولد می‌کرده است. اما در حال حاضر از جمله پرندگانی است که در معرض انقراض نسل قرار دارد؛ ضمناً مورد علاقه شدید قوشبازان برای شکار هوبره است، بنابراین، باید برای حفاظت از محل‌های تولید مثلش و همچنین صید آن اقدامات جدی تری صورت گیرد. 

---

کوکر شکم سفید (طلایی)

راسته کبوتر - تیره باقرقره ییان

نام انگلیسی :  Pin-tailed Sandgrouse

طبق نظرات پرنده‌شناسان و نیز دوستداران طبیعت در رای گیری مجله پرنده‌شناسی خاورمیانه، «کوکر طلایی نر» (عکس بالا) زیبا‌ترین پرنده موجود در خاورمیانه شناخته شده‌است. به عبارتی؛ زیباترین پرنده ایران. 

کوکرها در ایران:

تا سال های قبل از انقلاب، دشتهای ایران میزبان هفت نوع کوکر(کوکر بر وزن کوثر) بودند:

1.کوکر شکم سفید  (طلایی) (Pin-tailed Sandgrouse )

2. کوکر سبخی ( سبخ : شوره زار) یا کوکر شکم بلوطی  ( Chestnut-bellied Sandgrouse ) .

3.کوکر راه‌راه  (Lichtenstein’s Sandgrouse)

4. کوکر شکم سیاه (Black-bellied Sandgrouse)

5. کوکر خالدار (Spotted Sandgrouse)

6. کوکر گندمی (Coronated Sandgrouse)

7.کوکر دم دراز (Pallas’s sandgrouse)

در سالهای قبل و با بی توجهی و بی اهمیتی نسبت به حیات وحش و باز بودن دست مردم برای نابودی محیط زیست ایران، به تدریج از شمار کوکرهای سبخی (شکم بلوطی)  کاسته شد بطوری‌که بعد از سال 1361 تاکنون هیچ کوکر سبخی (شکم بلوطی) در جنوب ایران دیده نشده است. کوکر طلایی در حال حاضر تنها میهمانی است که هر بهار به ایران سر می‌زند، اما همین کوکر نیز که قبلا در گله هایی هشت هزارتایی به جنوب ایران مهاجرت می‌کرد، اکنون در دسته‌هایی صد تا دویست عددی دیده می‌شود. کوکر نر مجموعه‌ای هنرمندانه از درهم آمیختن رنگین کمانی از رنگهای سرخ زعفرانی-سرخ جگری – سبز یشمی – زرد طلایی – زرد آجری- قهوه‌ای روشن – سفید برفی و سیاه زاغی – خاکستری روشن و نیز نارنجی پررنگ است. نوع ماده آن نیز با سینه‌ای سفید و پشتی زرد رنگ همراه با خطوط راه‌راه سیاه و سفید و زرد آجری، زیبایی خاص و چشمگیر خودش را دارد. چشمان کوکر به قدری زیبا هستند که انسان از تماشای آن سیر نمی‌شود. کوکر همچنین جزو پرندگان پر صداست و چه به هنگام پرواز و چه در وقت دانه چینی و جفت‌گیری، با صدایی شبیه به غو غو کردن به نحو دلنشینی آواز می‌خواند  و روح دشت و آسمان را زنده نگه می‌دارد.

در سال 1351 تمبری با طرح این پرنده زیبا منتشر شد. 

چطور پیدایش کنیم:

اندازه کوکر شکم سفید 37 سانتی‌متر ( با احتساب پرهای بلند دم ) است.

در حالت نشسته منطره کبک کمرنگی را دارد که چمباتمه زده است ولی به وسیله پرهای میانی دمش که نوک تیز و دراز هستند به آسانی تشخیص داده می‌شود . کوکر شکم سفید در پرواز ظاهرا بی گردن به نظر می‌آید و نشانه‌های دیگر تشخیص آن در این حالت عبارت است از بالهای دراز و نوک تیز، سفیدی شکم و سطح زیرین بالها. پوشپرهای بال بلوطی، تارک خاکستری ، صورت زرد نارنجی ، گلو و چانه سیاه و بالاخره نوار سینه‌ای پهن بلوطی رنگ دارد‌. 

کوکر شکم سفید ماده؛ سطح پشتی زردرنگ با راهراه عرضی ظریف به رنگ های سیاه ارغوانی دارد .گلو و سطح شکمی آن سفید است با دو یا سه نوار باریک سیاه در ناحیه سینه. 

کوکر شکم سفید نر؛ در زمستان به ماده شباهت پیدا می کند ولی راه‌راه ارغوانی سطح پشتی را ندارد‌، پرواز این پرنده سریع و شبیه پرواز سلیم طلایی است‌، اغلب به صورت گله های بزرگ دیده می‌شود که ضمن پرواز دسته‌های کوچکی از آنها جدا می‌شود‌.

زیستگاه :

در دشت های خشک و پر گرد و غبار‌، فلات‌های مرتفع و سنگلاخ و زمین‌های گلی خشک شده دیده می‌شود‌. 

روی زمین آشیانه می‌‌سازد و نکته جالب اینجاست کوکرهای طلایی نر و ماده، به نوبت روی تخم‌ها می‌خوابند.

پراکندگی :

کوکر شکم سفید از جمله پرندگان بومی ایران است که در ۱۵ سال گذشته از پراکندگی فراوانی برخوردار بوده است، اما در حال حاضر به رغم کاهش چشم‌گیر این پرنده، از وضعیت تعداد و پراکندگی آنها اطلاع دقیق و مستندی در دست نیست.

کوکر شکم سفید (طلایی) در حال انقراض است!

کوکر پرنده ای بسیار کم جرات است و با دیدن انسان به شدت وحشت می‌کند. به علاوه مثل گنجشک، به هیچ عنوان با قفس خو نمی‌گیرد و خانگی نمی‌شود. به همین دلیل اگر آنرا در قفس کنید، با دیدن اولین انسان آنچنان پر می‌زند و خود را به در و دیوار می‌کوبد تا خونین و مالین شود و بیافتد و بمیرد.

در باور مردم:

در افسانه های مردم لر و عرب هندیجان و روستاهای ماهشهر، حکایتهای بسیار زیبا و دلنشینی از کوکر ها وجود دارد. از آن جمله این اعتقاد محکم که کوکر ها شاه دارند!

---

آخرین پرنده شناسایی شده در کشور

این گونه پرنده که از خانواده پرستوهای دریائی می‌باشد، با نام لاتین Brown Noddy یا Common Noddy و نام علمی Anous stolidus به تازگی و در برنامه بررسی پرندگان جزایر خلیج فارس، در حوزه استان هرمزگان و در جزیره شیدور شناسایی و گزارش شد. 

با احتساب این گونه جدید، پرندگان ایران به ۵۲۳ گونه ارتقا یافت. پرندگانی که باید دیده شوند؛ چه توسط علاقه‌مندان و چه توسط مسئولین امر!